برادران نخجوانی، تاجران فرهنگ­دوستی بودند که باید به کارهای ارزشمند فرهنگی آنها به دیده تحسین نگریست.

سخن گفتن از دو چهره خوشنام و صاحب­نام آذربایجانی که عاشق کتاب و کتابخوانی و از بنیانگذاران اولین کتابخانه ملی ایران در شهر کهن تبریز بودند، در توان و بضاعت نویسنده این سطور نیست ولی امور خستگی­ ناپذیر سترگ آن فرهیختگان و ادیبان سفر کرده مجابم کرد که مطلبی در مناقب و اقدامات تحسین­ آمیز آنها بنگارم.

شادروان زنده ­یاد حاج­محمد نخجوانی، ادیب بازرگانی که تاجرزاده بازار تبریز بود و با سفر به کشورهای آسیایی، اسلامی و اروپایی با خرید نسخ خطی در زبان­های زنده جهان اسلام یعنی عربی،ترکی و فارسی حدود ۷۰سال پیش در تبریز به همت برادرش حاج‌­حسین و همچنین دهقان، مدیر توانمند وقت فرهنگ، دست به کار بزرگ و ماندگاری زدند و کتابخانه ملی تبریز را بنیان نهادند که آورده این بزرگان مساوی با کمک­های استانداری و شهرداری وقت تبریز بود. متاسفانه بعدها مرکزنشین­ها در نام آن طمع کردند‌ و کتابخانه مرکزی نام نهادند و حدود ۲۰سال پیش کتابخانه مرکزی تبریز را در چهارراه لاله جایگزین آن نمودند. قرائن و شواهد نشان می‌دهد مرحوم محمد نخجوانی با کمک برادرش شادروان حاج حسین نخجوانی همچنين با تهیه فهرست نسخ خطی کتابخانه تربیت تبریز و تصحیح دیوان قطران تبریزی و برخی نسخ دستی و سنگی دیگر و ماندگار بر وزانت آن افزودند.

استاد منوچهر مرتضوی، رئیس سابق دانشگاه تبریز معتقد بود کتابخانه ملی تبریز فضلای ولایت ايران را به تبریز می‌کشاند تا از گنجینه­های مخازن نفیس کتابخانه ملی بهره گیرند و باید برادران نخجوانی را مایه آبروی شهر تبریز به شمار آورد.

دکتر مهدی روشن ­ضمیر استاد وقت دانشکده ادبیات دانشگاه تبریز نیز می‌گفت: برادران نخجوانی هر جا سند کوچکی را می­ دیدند، خرید و جمع­آوری و به کتابخانه ملی تبریز منتقل می‌کردند طوری که بعدها عباس اقبال آشتیانی در شرح حال میرزاصالح شیرازی موسس اولین روزنامه در ایران و از اعزام شدگان نخستین دانشجویان ایرانی به فرنگ از دارالسلطنه تبریز از منابع همین کتابخانه بهره برد تا بخشی از تاریخ مطبوعات و چاپ و مجلات ایران را به رشته تحریر درآورد.

زنده ­یاد سیدحسن تقی­ زاده، سياستمدار وقت بین­ الملل ایران که آن نیز برخاسته از خاک پاک تبریز بود، در خاطره­ ای گفته است: «به دلايلی در سفر به اروپا نیاز به فروش کتابخانه شخصی به دانشکده ادبیات تهران پیدا کردم و برادران نخجوانی مطلع شده و در نامه­ ای گلایه­ آميز به من گوشزد کردند که کاش به ما می‌فروختی»!

استاد توفیق سبحانی نیز با ذکر خاطره­ای در این باره می‌نویسد: «نمی‌دانم امثال برادران نخجوانی و مرحوم سلطان­القرایی و… در کدام مکتب بار آمده بودند که آموختن را زکات علم تلقی می­کردند و بی­دریغ می­ آموختند. خداوند همه آنان را بيامرزد و مخصوصا حاج­ محمد و حاج­ حسین نخجوانی تبریزی را غریق رحمت خویش فرماید. آمین».

صادق رضازاده شفق درمورد مرحوم محمد نخجوانی نوشت: «مطالعه کتب و اوراق و ملاحظه انفس و آفاق او را به اندازه کافی آرام و متین و خوش­ مشرب و خیرخواه قرار داده بود».

استاد علی­ اضعر مدرس نیز نوشت: «محصول حیات و نتیجه عمر و ثمره عشق مدام و کوشش مستمر مرحوم محمد نخجوانی، کتابخانه ارج­ دار و گرانبهایی بود که مرجع صاحب­نظران و ارباب تحقیق و تتبع درآمد که علاوه بر افزودن به ارزش کتابخانه ملی تبریز بر حیثیت معنوی تبریز نیز می‌افزود».

و حتی در سال۸۴ به همت خادمان فرهنگ و هنر وقت آذربایجان شرقی جنابان رسول بشیری­وند و محمد معین­پور و مرحوم محمدپور وقف­نامه خواجه رشیدالدین فضل‌ا… از گنجینه همین کتابخانه ملی بیرون کشیده شد و به ثبت جهانی آن یادگار ۷۰۰سال پیش شکوفایی علم و دانش تبریز در یونسکو در سال۸۶ منتهی شد که جای بسی قدردانی است.

شایان گفتن است که حاج­حسین نخجوانی نیز دو بار در حکومت پهلوی اول به اروپا رفت و سال‌ها کتابخانه­ها و موزه­های بلاد بزرگ اروپا از جمله لندن، پاریس، برلین و بروکسل را گشت و کتب نفیس و خطی را خریداری و به گنجینه کتابخانه ملی تبریز افزود. وی صبح­ها در تحریریه مجله ادبیات دانشکده ادبیات دانشگاه تبریز می­نوشت و ۴۰مقاله راجع به آثار باستانی و نوادر آذربایجان در این نشریه در طول چند سال به قلم وی منتشر شد که بعدها منبع و محل رجوع اندیشمندان، دانشمندان و محققان حوزه ادبیات و تاریخ ایران شد. همت وی ستودنی و سختکوشی او بر همگان آشکار بود طوری که بعد از فراغت از امور فرهنگی، بعد از ظهرها نیز در حجره ­خانه و تجارتخانه پدری­اش در بازار تبریز کار می­کرد.

با این وصف برادران نخجوانی نامی بزرگ در فرهنگ، کتابداری، انتقال نسخ خطی گران­قیمت از داخل و خارج کشور و فهرست­نویسی آنها و گشودن دریچه­ های روشنایی به روی دوستداران فرهنگ، تمدن و تاریخ و ادبیات ایران داشته و دارند و نام بلند آنها مورد مباهات اهل سخن و اندیشه و فرهنگ و کتابخوانی جغرافیای ایران بزرگ است.